Hollanda’da Göçmen Bir Dil: Türkçe

Hayatı Zenginleştiren Öyküler

Hollanda’da Göçmen Bir Dil: Türkçe

Türkçenin Kuzey Avrupa’daki evrimi göçmenlerimizin öykülerine sinmiştir. Çağrılı çağrısız sınırlar geçilirken kabasaba bavulların gölgesinde kanlı canlı bir dil kıpırdaşmaktaydı. Bu dil modernitenin göbeğinde kendine benzer canlar arayanların ekosu oldu. Tutunacağı dal oldu. İçinde var kalmayı sürdürebildiğimiz bir fanustur hâlâ.

                                             Sadık Yemni -  Atlantiğe Açılan Dil Kapıları – 2009

  “Bu eşyaları kullanmış kimseler hiçbir zaman bir şey yazmadılar ve hayatlarında bunları yazacak hiç kimseleri olmadı. Onlardan geri kalan tek şey bunlar.” Kollarıyla karanlık depoyu kucaklayan bir işaret yaptı. “Ve bir mezarlıkta bir mezar taşı haliyle.” diye ekledi.

           Bernleff – Buiten is het Maandag – ‘Dışarısı Pazartesi’adlı romanından.           

           Gri Yayınları - 2007

  4 Kasım 1975’te İstanbul’dan kalkan bir uçağa bindim ve Avrupa’da göçmenlik denen serüvene dahil oldum. 24 yaşındaydım. Kimya Mühendisliği öğrencisiydim. Gelecekte romanlar ve öyküler yazacağımdan henüz habersizdim.

  Amsterdam’da şehir merkezindeki eski bir binada dayıma ait olan bir konfeksiyon atölyesinde çalışmaya başladım.  Bunu demiryollarında köprücülük, sonradan gazetecilik, yazarlık, dergicilik, televizyonculuk, think tank moderatörlüğü gibi çok değişik meslekler takip etti. Böylelikle hem işçilik hayatını tanıdım hem de Türkiye’den gelen göçmenlerin yaşamlarına daha geniş persfektiften bakabilme imkânını buldum. 1980 askerî darbesinden sonra Avrupa’ya gelen ilticacılarla bu portre daha da çeşitlendi. Seksenli yıllarda aile birleşiminin hızlanmasıyla göçmenlik olgusu en yeni mecrasına oturdu ve geçen yıllarda şu andaki konumuna evrildi. 

  Türkçe çok canlı ve dinamik bir dil olduğunu geçirdiği bütün badireleri atlatarak gösterdi. Türk Medyası Hollanda’da yıllar içinde çok gelişti. Başlangıcı ve gelişim süreci tek başına bir yazı konusudur. Ben burada sizlere Hollanda’da Göçmen Edebiyatı’na bizlerin katkısını anlatmak istiyorum. Bu arada ilk çevirmenler, çeviriler ve o zamanların edebiyat atmosferinden de biraz bahsedeceğim. 

Göçmen Edebiyatı – 80’ler ve 90’lar

  1980 başlarında Türklerin bu edebiyata girişi Halil Gür’ün Gekke Mustafa – Deli Mustafa adlı eseriyledir.  O yıllarda Türkiye’de askerî darbe yapılmış, büyük sayıda ilticacı kitlesi Hollanda’ya gelmişti. Türk göçmen işçilerin aile birleşimi süreci başlamıştı. Yabancılar artık kalıcı gibiydiler. Bu nedenle yabancıların kendilerini nasıl ifade ettikleri ve yerliler hakkında ne düşündükleri merak edilen bir konuydu. Yayınevleri harekete geçerek içlerinde ciddi oranda Türk yazarların da bulunduğu eserleri yayımlamaya başladılar.

  Edebiyat değeri az, daha çok içerden bilgiler veren, hissiyat beyan eden eserler ortaya çıktı. Halil Gür seksenli yılların yıldızıydı. 1987 yılında Demirden Gaga- De Ijzeren Snavel  adlı öykü kitabımla ben de bu kervana katıldım. Benim mesleğim demiryollarında köprücülük olduğu için bayağı ilgi gördüm. Bir çeşit pozitif ayrımcılık söz konusuydu. Eserin kalitesi değil, bu alanda meşgul olmak ödüllendirilmekteydi. Şahsen bunun bana yararı çok büyük oldu. Bu itme sayesinde yazar diye etiketlendim. Zamanla işi ciddiye aldım ve kendimi geliştirme çabalarımı arttırdım.

    Bu kervana o yıllarda Fehmi Özgök, Hürrem Efe, Fehmi Eruçar, Haydar Eroğlu, İbrahim Eroğlu, Yavuz Nufel, Kerim Ece, Ali Şerik, Kazım Cumert, sonradan da Murat Tuncel, İsmail Polat, Cengiz Darıdere, Erol Kasırga, Atilla İpek, Tülay Bayrı, Havva Setenay, Şeyda Koç, Can Çelebi ve Hollandaca yazan Sevtap Baycılı, Nilgün Yerli, Funda Müjde ve Ebru Umar katıldı.  2010’dan itibaren eserlerini Hollandaca olarak kaleme alan genç ve yeni isimler de bu listeyi zenginleştirmeye devam ediyor.

  Bu edebiyat seksenlerde ana gemiyle beraber seyreden, kendine has motoru olmayan, iple çekilen, renkli lambalarla etrafına egzotikimsi ışıklar saçan bir tekne gibiydi. Henüz roman türü bir eser verilmemişti. Kısa öyküler ve anılarla temsil edilmekteydi. Bu anılar göçmenlerin ilk yıllarında karşılaştıkları en temel sorunlarla ilgiliydi. Parçalanmış aileler, oturumu olmayan kaçak işçiler, gurbetin acısı, yalnızlık,  modernitenin maddiyatçı ışınımı, memlekete özlem gibi konulardı. İçlerinde yerlilerin, Hollandalıların rolleri azdır. Var olanlar da genellikle stereotiplerdir. Yerlilerin karakter ve yerin ruhu çözümlemeleri zayıftır. Yabancılar kendi dünyalarında kapalı yaşarlar. Dışarısı adeta kalın şeffaf bir camın arkasından izledikleri başka bir hayatı barındırmaktadır. Estetik değeri, yazın kaliteleri düşük de olsa, o zamanların ruh hallerini, yabancılığın anatomisini hissettirmeleri açısından önemlidirler.

  Benim öykülerimde devlet demiryollarında çalışırken tanık olduğum sahneler ve hayalle ambalajlanmış gerçek olaylar vardı. O anların nabzını tutuyordu.  Blueslar da yakınma müziğidir, ama dünyaca çok popülerdir. Birçok ünlü roman değişimlerin insan yaşamını zorladığı, tehdit ettiği ve geri gelmez şekilde değiştirdiği anları anlatmaz mı?

  Aslında bu konular o zaman (ve şimdi) yeterince yetkinlikle işlense daha çok ses getirirdi. Uluslararası okuyucu bulabilirdi. Sözünü ettiğim kısa öyküler daha çok anı nakli gibi, olan olayları yüzeysel olarak vermekteydi.  Böylece ilk yapıtlar bir alt dal olarak kaldı. Pek azı Hollandacaya çevrildi. Bu çeviriler özellikle doksanlı yıllardan itibaren kayda değer bir ilgi görmedi. Hatta öyle ki, doksan sonrası bu kategoriye sımsıkı bağlı kalan yazarların kitapları baskılarda egzotik renkli kapaklar ve desenler kullanılarak okura ‘Ana akım edebiyat değildir’ içerikli görsel bir sinyalle ambalajlı olarak verildi.

  Ben 1993 yılında polisiye türündeki Amsterdam’ın Gülü adlı adlı romanımı yayımladım. O sıralarda bir gazeteci bana ‘Siz Göçmen Yazar değilmişsiniz, değil mi?’ dedi biraz ironiyle.

1994 yılında bir polisiye kitap daha yayımladım. Ardından 1995 yılında yayımladığım De Amulet – Muska adlı romanım Hollanda’da çok prestijli bir edebiyat ödülü olan AKO Literatuurprijs - AKO Edebiyat Ödülü’nün uzun listesine girdi. Bu o yıl yayımlanan 305 yapıttan seçilen elemelerden sonra 26 başlıktan oluşan bir listeydi. Bu göçmen Türk göçmenlerin tarihinde bir ilkti.

  Bu konuya devam etmeden önce o yıllardaki çeviri hareketliliğine kısaca bir göz atmakta yarar var.

 

Çeviri Zamanları

  80 ve 90’larda tanımış Türk yazarlarının eserleri ard arda Hollandacaya çevrilmeye başlanmıştı. Orhan Pamuk, Nazım Hikmet, Yaşar Kemal, Nedim Gürsel, Aziz Nesin, Elif Şafak’ın kitapları Hollandacaya kazandırıldı. En baştan beri önde gelen bütün çevirmenleri tanıdım. Bazıları benim kitaplarımı da Hollandacaya çevirdi. Hanneke van der Heijden, Margreet Dorleijn, Thijs Rault, Evert van den Broek, Wim van den Munkhof ve Veronica Dievendal aklıma hemen gelenler.

  Hollanda Edebiyat Fonu'nun 2008 Çeviri Ödülü Orhan Pamuk, Ahmet Altan, Elif Şafak, Sadık Yemni, Ahmet Hamdi Tanpınar ve Oğuz Atay'ın yapıtlarını Hollandacaya kazandıran Margreet Dorleijn ve Hanneke van der Heijden’a verildi.

  Bu arada tanınmış Hollandalı yazarların kitapları da Türkçeye çevrildi. Bunların sayısının şu anda 100’ü geçtiğini tahmin ediyorum. Örneğin sadece benim üç adet çevirim var. Bernleff’in Buiten is het Maandag adlı romanı 2007 yılında ‘Dışarısı Pazartesi’ başlığıyla Gri Yayınevi tarafından basıldı.  Bunu 2008 ‘de Gürcistan Cumhurbaşkanı Mihail Saakaşvili’nin Hollandalı eşi Sandra Roeloff’un ‘Bir İdealistin Anıları’ adlı kitabı ve 5 ünlü Hollandalı öykücüden birer öykü çevirisi takip etti.

İkibinli Yılların Edebiyat faaliyetleri

  İkibinli yılların hemen başında Türkler için hizmet veren çeşitli dernek ve vakıflar bir araya geldi ve 2002 ile 2004 yılları arasında üç yıl boyunca şiir ve öykü yarışması düzenledi. Ben bu yarışmalarda hem jüri üyesiydim hem de Meddah adlı bir edebiyat vakfını temsil ediyordum. Katılım bayağı iyi oldu. Hemen hepsi çok genç olan Mesut Balık, Nazan Bilen, Ezgi Gürçay, Cengiz Darıdere gibi yeni yazarları tanıdık. Birincilik ödülü alanlar için Hollanda Edebiyat Vakfı tanıtma kitapçıkları hazırladı ve bunlar Hollandalı yayımcılara sunuldu.

  İkibinlerin ilk on yılında Hollanda merkezli ve bütün dünyaya açık olan iki dijital ve Türkçe edebiyat dergimiz faaldi. Bunlardan biri Dr. M. Halit Umar’ın kurduğu, yönettiği ve sonradan Murat Tuncel’in de katıldığı Anafilya’dır.

   2007 yılı başında yazar Atilla İpek’le ODA Edebiyat ve Felsefe Dergisini kurduk. İki ayda bir yayınlanan dijital dergimiz bünyesinde özellikle genç yazarları barındırdı. odasanat.org’tan eski sayılara göz atılabilir. Anafilya’nın da olduğu gibi yazarlarımızın aşağı yukarı yüzde 20’si dünyanın dört bucağından katılmaktaydı. Bu dergi çerçevesinde yazı atölyeleri de verdim. Esas amacım Hollanda’da Türkçe olarak icra edilen edebiyatın kalitesini yükseltmek ve bu genç yazarların Türkiye’deki yayıncılarla ilişki kurmasını sağlamaktı. Bir yan amacım daha vardı. Holladacası Türkçesinden çok daha yetkin olan genç yazarları Hollandaca yazmaya özendirmek. Bana ‘Türkçe mi, Hollanca mı yazayım?’ diye sorulduğunda daima, ‘Hangi dili kalbinde daha çok hissediyorsan, hangi dilde rüya görüyorsan onu kullan.’ karşılığını verdim.

  Oda Dergisi’yle eşzamanlı olarak Amsterdam’da Fikir Yongalama adlı bir çeşit think tank kulübü kurdum ve moderatör olarak üç yıl yönettim. Ayda iki kez konulu toplantılar yapıyorduk. Katılım bayağı iyiydi. O sıralarda çok ünlü olan John Gray, John Hobson, S. Jijek, Naomi Klein, Fuat Sezgin ve Hollanda’daki politik değişimleri yorumlayan yazarların kitaplarını inceledik. Bu kulüp daha sonra Amsterdam Tartışmaları adıyla Amsterdam Türkevi çatısı altında faaliyetlerini sürdürmeye başladı. Orada da bir süre moderatörlük yaptıktan sonra adres değiştirdiğim için emaneti ehline devrettim.

  2005’te Hollanda Türk Yazarlar Kulübü başkanı seçilmiştim.  3 Mayıs 2009 tarihinde Amsterdam’da Platform dergisinin katkısıyla Hollanda’da Türkçe eser veren yazarların tümünü bir araya getirdim. Otuz küsur yazar birlikte yemek yedik. İlk eserleri verenleri vefa borcumuzu ödemek için sahneye özel olarak davet ettik.  Bol bol alkışladık. Bu bir ilkti ve bir daha bir araya getirilemeyecek kimseler nedeniyle de bir tekti. 2011 yılındaki bir araya geliş te çok katılımlıydı ve çok güzel geçti, ama belirttiğim nedenlerden ötürü birincisindeki özgün atmosfer bir miktar incelmişti. 

 2004 - Geleceğin Kafka’ları aramızda

  2004 yılının sonbaharında Türkçemiz temalı bir faaliyetteki konuşmamda, ‘Geleceğin Kafka’ları Avrupa’da yaşayan Türklerin arasından çıkacak.’ demiştim. Bu salt moral yükseltme amacıyla sarfedilmiş sözcükler değildir. Bire bir Kafka gibi yazmayı da kastetmiyordum. Giderek Kafkaeskleşen ortamın potansiyeline değinmekteydim.

  11 Eylül 2001 dünyada birçok alanda yeni bir milat oluştururken bu kaçınılmaz olarak edebiyat alanına da yansıdı. İslamofobi salgını başladı.Avrupa’da Türk denince Müslüman, Müslüman denince Türk anlaşıldığı unutulmasın. Özellikle o sıralarda planlı olarak karalanan Müslümanlar buna edebiyatla da karşılık verdiler. Bu çizgide devam edecekler.

Avrupa’da yaşayan Türkiyeli göçmenlerin eserlerinde de bu konu önemli bir yer tutacak.  Avrupa’da özellikle en yeni ekonomik krizin yarattığı hoşnutsuzluk, yavaşça geri çekilen özgürlük denizi, otoriteryan söylemlerin daha sık duyulur hale gelmesi, kendini kısmakta olan sosyal devletlerin yarattığı huzursuzluğu göz boyayarak örtme çabalarının arasından sıyrılmaları pek kolay olmayacak. Hâkim medyada ses duyurmaları belki biraz müşkülatlı olabilir, ama dijital ortamın da yardımıyla kardelen çiçeği gibi boyunlarını uzatmayı başarabileceklerini tahmin etmekteyim.

  Benim Muhabbet Evi adlı  romanım Türkiye’de 2006 yılında basıldı. Romanın kurgu olması ve yer yer fantastik öğelere pencere açmasına rağmen Hollanda’da yabancıların islamofobi karşısındaki durumlarını anlatan ilk kitap olma özelliğine sahiptir. Yazarlar zamanının tanığıdır.  

Usta yazar Sadık Yemni'nin son romanı Muhabbet Evi, bu kez Amsterdam'da geçiyor. Hollanda'da sinemacı Theo van Gogh'un öldürülmesiyle yükselmeye başlayan yabancı karşıtlığından yola çıkan Muhabbet Evi , Avrupa gerçeğine içeriden bakmayı deniyor. Yabancıları içine almakta zorlanan Avrupa ile Avrupalı olmakla olmamak çizgisinde sıkışmış yabancılar arasındaki gerilim, Hıristiyan dünya ile Müslüman yaşam arasındaki yabancılık bu kitabın ana temaları. Ön planda ise her zamanki gibi Sadık Yemni'nin fantastik dünyası ve kahramanları var.

2008 – Yıllar sonra göçmen edebiyatı raporu

  2008 yılında Amsterdam’da Avrupalı yabancı yazarların katıldığı bir panelde Göçmen Edebiyatı da konu oldu. Göçmen yazarların başlıca özellikleri şuydu:

1 - İki kültür arasına sıkışmışlardı.

2 - Kendi ana dillerinde yazıyorlardı.

3 - Eserlerinde edebiyat dozu azdı.

  Son yirmi beş yılda bu kategoriye dahil olan yazarların yapıtlarını incelediğimizde sadece ilk on yılda çıkanların yapıtlarında edebiyat dozunun sonraki yıllara oranla düşük olduğu görülür. Sonrakilerde bu özellikler söz konusu değildir. Kendi dillerinde yazanlar olduğu gibi Hollandaca yazanlar da mevcuttu. İki kültür arasına sıkışmışlığa gelince, bu çok çiğnenmiş bir uydurtu sakızıdır.  Almanca yazan Feridun Zaimoğlu'nun kahramanları için Christina Nord şu yorumda bulunuyor: ‘Yazar, göçmen yazını klişesini ortadan kaldırır, göçmenlerin altında ezildikleri sözde kültür şoku öykülerine son noktayı koyar. Zaimoğlu'nun kahramanlarının sorunu, iki kültür arasında yaşamak zorunluluğundan değil, Almanya'da karşı karşıya kaldıkları dışlanmadan, toplumun dışına itilmişlikten kaynaklanır.’

  Son cümle atölyenin en can alıcı yerine noktayı koyar. Toplumun dışına itilenler tepkilerini kültür şoku nedeniyle değil, itmenin şiddeti yüzünden verirler. Kısacası eski Avrupalı bakış 21. yüzyılın başında hâlâ kendisini oryantalist şablonla sınırlamaya devam etmektedir.

  Bu çözümlemede gözden kaçan bir nokta daha var. En yeni kuşağın anne ya da babası, çoğu kez ikisi de Avrupa ülkelerinde doğmuş durumda. Bu nedenle genç yazarların iki kültür arasında kalmışlığı hissetmek bir yana, yabancı gibi de yazmayacaklarını düşünüyorum. Bunlar doğduğu büyüdüğü kültürün ve olayların içinden geldiklerinden yerli yazarlarla çok farkları olmayacak. Fark diyebileceğimiz şey ise çok kültürlü bakış, bir kültür füzyonu donanımı olacağından bu kendileri için çok büyük bir artı olacaktır.

Küçük kırılgan mavi kürecik

  Samanyolu galaksisinde kenarlarda bir yerde minicik bir dünyada yaşayan insanlarız sonuçta. Hem güneşimiz hem de gökadamız inanılmaz bir hızla hareket etmekte. Kâinat içinde durduğumuz yerde hiç kımıldamasak bile gezginiz ve göçmeniz. Mars gezegeni ikinci bir yuva olmak için bizi bekliyor. İnsanın insanın kurdu değil, dostu olması gereken bir ortamı soluyoruz. Bunun için güçlü bir hatırlamayla desteklenen bilinçlere ihtiyacımız var. Edebiyat balık hafızalı olmaya karşı çıkan en etkin araçlardan biri olmaya devam ediyor.

  Yazımı tanınmış Hollandalı yazar Bernleff’in  kahramanının sözleriyle bitiriyorum. Bruce ikinci el eşya satan bir dükkânda dokunduğu her eşya için bir öykü uydurur ve bunu üşenmeden bir deftere yazar.

  Çevremizdeki  her şeyin bir öyküsü olsun. Bunlar unutulmasın. Bizi bize bağlayan ilmekler olsun.

  Eski bir masadaki çemberler sürekli olarak kendine yakın duran bir bardağı dolduran gözleri bozuk bir adamın öyküsünü anlatırdı, kenarlardaki yanık lekeleri sigarasını kül tablası yerine masanın üstüne koyma alışkanlığını belli ederdi. Raflardaki şapkalar bu bölgede bunları giymiş modellerin öyküsünü uydurmasına neden olmuştu. Bir şifonyerdeki kopmak üzere bir sap, parmakları altında asla bir daha açılmayan çekmece içinde unutulan mektuplar öyküsüne varmıştı.

Tekrar konusu açıldığında sanki elinde tutuyormuşçasına mektupların içeriklerini okurdu. Bunlar facialar ve insanların başlarını su yüzeyinde tutmak için çırpınmaları hakkındaydılar.

 “Her şey korunmalı.” dedi Bruce hevesle. “Bunlar kaybolmuş gitmiş hayatların son şahitleri.”

  “Ama senin öykülerin yüzde yüz uydurma.” diyerek karşı çıktım.

  “Sen bu şeyleri yarı yolda bırakamazsın.” dedi. “Bunlar hizmet ettiler, sessiz ve sakince ve sonra bir an geldi hiç üzerine düşünmeden yalnız bırakıldılar, atıldılar. Onlar bellekleri olmadığı için bu işi tek başlarına kıvıramazlar. Bunu sen vermelisin.”

  “Sen bir şamansın.” dedim.

  Sırıttı ve başıyla onayladı. Evet, belki de öyleydi.

“Bu dünyayı daha zengin ve başarılı yapar.” dedi.

  Ve şimdi söylemeliyim: Ancak bir şüphe periyodu geçirdikten sonra ne demek istediğini anlamaya başladım. The Collector’un eşyaları için hikâyeler uydurursan hayat gerçekten de daha zengin oluyordu. Ve ben de katılmaya başladım, kullanılmış eşyaların anonimliklerinden kurtulmaları ve kendilerine uyan bir geçmişe sahip olmaları için önerilerde bulundum. 

  “Bu eşyaları kullanmış kimseler hiçbir zaman bir şey yazmadılar ve hayatlarında bunları yazacak hiç kimseleri olmadı. Onlardan geri kalan tek şey bunlar.” Kollarıyla karanlık depoyu kucaklayan bir işaret yaptı. “Ve bir mezarlıkta bir mezar taşı haliyle.” diye ekledi.

  Böylece her evin eşyası kendi özel kitabına sahip oldu. Eşyaların bir kısmı satıldıkları için kaybolmaktaydılar, ama önemli değil diyordu Bruce. Kitaplarımızda hepsi birlikteydi. Bu meşguliyetini bir keresinde arkeolojiyle kıyaslamıştı.

  “Eski kültürler üzerine bilgimizi toprağı kazarak kaybolmuş kültürlere ait bulguları saptayan birkaç arkeoloğa borçluyuz. İnsanlar artık mevcut olmasalar da eşyaları onların adına konuşmaktadırlar.”

  “Ama senin yazdıkların uydurmadan başka bir şey değil.” dedim bir kez daha.

  “Fantastik bir arkeoloji.” dedi. “Hoş değil mi? Ne farkeder ki?”

  “Yani zamanla gerçekten olmuş ya da uydurulmuş hiçbir şey farketmez mi demek istiyorsun?

  Kendim de gerçekten filozoflaşmıştım.

                                          Bernleff – Buiten is het Maandag – ‘Dışarısı Pazartesi’adlı romanından.

                                                              --------------------------